KİBYRA ARAŞTIRMA TARİHİ VE LİTERATÜR
Burdur İli, Gölhisar İlçesi sınırlarında yer alan Kibyra antik kenti, ilk olarak 19. yy. gezginleri tarafından ismi yazıtlarda okunarak kesin olarak lokalize edilmiş ve bilim dünyasına tanıtılmıştır. C. Fellows, Anadolu’da çıktığı araştırma gezisi sırasında Elmalı üzerinden İzmir’e geçerken, Kibyra kentinin erken dönem yerleşim yeri olan Gölhisar Gölü üzerindeki sur ile çevrili olan adayı görmüş ve kısaca yayınında değinmiş olmasına rağmen, hemen batısında yer alan Kibyra’yı teğet geçmiştir (C. Fellows, An Account of Discoveries in Lycia, 1840). Ardından T. A. B. Spratt ve E. Forbes, kente gelmişler; ilk olarak kentin haritasını oldukça doğru bir şekilde çıkarmışlar ve yüzeyde görülebilen Stadion, Tiyatro, Meclis Binası ve Agora’daki yapılar hakkında ayrıntılı bilgiler vermişlerdir. Ayrıca yine yüzeyde gördükleri yazıtları da çevirmiş ve yayınlamışlardır (T.A.B. Spratt, E. Forbes, Travels in Lycia, Milyas and the Cibyrates, 1847). C. Texier ise, 1833- 1837 yılları arasında Anadolu gezileri ve incelemeleri sonucunda yayınladığı kitabında, Kibyra’nın tarihine ve özellikle yapılarına kısaca değinmiştir (C.Texier, L’Asie Mineure, 1862). Daha sonra Kibyra’ya uğrayan gezginlerden E. Petersen ve F. Von Luschan, Kibyra’nın kent dokusundan daha çok, yazıtlar üzerinde durmuşlar ve yüzeyde görülebilen tüm yazıtları çevirerek yayınlarına eklemişlerdir (E. Petersen, F. Von Luschan, Reisen in Lykien Milyas und Kibyratis,1889).
19. yy. gezginlerinin ardından 1946’da G. E. Bean’in Lykia gezilerine kadar kente dair bir veri yoktur. G. E. Bean gezisi sırasında geldiği Kibyra’nın basit bir haritasını yapmış ve ayakta kalan yapılarını tanımlamıştır. Ayrıca yayınında, antik yazarların verdiği bilgiler ışığında Kibyra’nın tarihine kısaca değinmiş ve bulduğu yeni yazıtları yayınlamıştır (G. E. Bean,“Notes and inscriptions from the Cibyratis and Caralitis” Annual of the British School at Athens 51, 1956; G. E. Bean, Lycian Turkey, 1978). Ardından D. de B. Ferrero, Anadolu tiyatrolarını incelediği araştırmasında, Kibyra tiyatrosuna da önemli bir yer ayırmış, çizimini yaparak tanımlamıştır (D. de B. Ferrero, Teatri classici in Asia Minore, 1: Cibyra, Selge, Hierapolis, 1966).
Bölgede ilk kazılar, Uylupınar yerleşmesi nekropol alanında 1973- 1974 yıllarında dönemin Burdur Müze Müdürü Kayhan Dörtlük tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu kurtarma kazıları öncesinde kaçakçılardan ele geçirilip Burdur Müzesi’ne teslim edilen eserlerin de Uylupınar yerleşmesine ait olduğu tespit edilmiştir. Kazılar sonucunda, M.Ö. 8. yy.’dan M.Ö. 6. yy. sonuna kadar uzanan, geniş bir zaman diliminde kesintisizce kullanılan nekropol alanı açığa çıkarılarak, bu dönemlere ait ölü gömme gelenekleri hakkında çok özel bilgiler ve buluntular elde edilmiştir (K. Dörtlük, 1975 Uylupınar Kazı Raporu, TAD 24-2, 1977). 1988-1989 yıllarında S. S. Başer, Kibyra’da bir yol çalışması sırasında, tiyatro tepesinin ardındaki yamaçta tesadüfen bulunan ve M.S. 2. yy.’dan 3. yy.’a kadar kullanılan iki adet yeraltı oda mezarını ortaya çıkarmıştır. Yine bu çalışmalar dahilinde, Kibyra Bouleuterionu’nun güney köşesini kazarak sağlam durumdaki oturma sıralarının bir bölümünü açığa çıkarmıştır (S. S. Başer, “1988–89 Yılları Kibyra Kurtarma Kazıları”, Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 1990).
Burdur Müzesi tarafından yapılan kurtarma kazılarının sonrasında bölgede daha çok epigrafik araştırmalar yoğunlaşmıştır. İlk olarak R. A. Kearsley yazıtlar ışığında Kibyra’nın M.S. 1. yy.’daki siyasi tarihine ışık tutarken (Rosalinde A. Kearsley, “A Leading Family of Cibyra and some Asiarchs of the First Century” Anatolian Studies 38, 1988), D. Erkelenz de yine Roma imparatorluk döneminde Kibyra’nın yeri ve önemine dair çalışmasıyla dikkati çeker (Dirk Erkelenz,“Zur Provinzzugehörigkeit Kibyras in der römischen Kaiserzeit” Epigraphica Anatolica 30, 1998). Sonrasında, N. P. Milner ve A. S. Hall’ün yaptığı Kibyra- Olbasa bölgesi epigrafik yüzey araştırmalarında, kentin siyasi ve sosyal yaşamına yönelik önemli bilgilere ulaşılmıştır ( N. P. Milner, A. S. Hall “An Epigraphical Survey in the Kibyra-Olbasa Region” British Institute of Archaeology at Ankara Monograph No. 23, 1998).
Kibyra ve çevresinde 1995 yılında başlayarak günümüze kadar süren diğer bir epigrafik ve arkeolojik yüzey araştırması ise Th. Corsten tarafından yürütülen araştırmalarıdır. Bu araştırmalarda Kibyra dışında, Balboura, Bubon ve Kibyra teritoryumları incelenmiş hem epigrafik hem de arkeolojik olarak önemli sonuçlara ulaşılmıştır (Th. Corsten “Kibyra 1995” AST 14.1, 1997, 63-72; Th. Corsten “Ein neues Buchstabenorakel aus Kibyra”, EpigrAnat 28, 1997, 41-49; Th. Corsten – G. H. R. Horsley – R. Kearsley, “Inscriptions from Kibyra in the Museum at Burdur/Turkey”, EpigrAnat 28, 1997, 53-56; Th. Corsten, “Kibyra 1996”, AST 15.1, 1998, 367-369; Th. Corsten – Th. Drew-Bear– M. Özsait “Forschungen in der Kibyratis”, EpigrAnat 30, 1998, 47-80; Th. Corsten, “Kibyra 1997”, AST 16.1, 1999,387-390; Th. Corsten, “Kibyra 1998”, AST 17.1, 2000, 215-216; Th. Corsten, “Kibyra 1999”, AST 18.1, 2001, 255-256; Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 7, 2001, 17; Th. Corsten, Die Inschriften von Kibyra I(2002); Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 8, 2002, 20; Th. Corsten, “Kibyra 2001”, AST 20.2,2003, 83-84; Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 9, 2003, 26-27; Th. Corsten, “Kibyra 2002”,AST 21.1, 2004, 229-234; Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 10, 2004, 22-23; Th. Corsten,“Kibyra 2003”, AST 22.1, 2005, 29-34; Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 11, 2005, 27-28; Th. Corsten, “Estates in Roman Asia Minor: the case of Kibyratis”, bk.: St. Mitchell – C. Katsari (ed.) Patterns in the Economy of Roman Asia Minor (2005) 1-51;Th. Corsten, “Kibyra 2004”, AST 23.1, 2006, 19-20; Kirsten A. Gay- Th. Corsten “Lycian tombs in the Kibyratis and the extend of Lycian culture” Anatolian Studies 56, 2006,47-60). Ayrıca Th. Corsten’in araştırma ekibinde yer alan S. Japp, ilk defa S. S. Başer’in bahsettiği yerel seramik atölyelerinin varlığını örnekleriyle birlikte sunmuştur (S. Japp, “Die lokale Keramikproduktion von Kibyra” Rei Cretariae Romanae Fautores Acta 39, 2005, 237- 241).
2006 yılından itibaren Burdur Müzesi Müdürü H. A. Ekinci başkanlığında, Prof. Dr. Fahri Işık ile Prof. Dr. Havva İşkan’ın bilimsel danışmanlıklarında ve Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi öğretim üyeleri Yrd. Doç. Şükrü Özüdoğru ve Yrd. Doç. F. E. Dökü yürütücülüğünde kazı, temizlik çalışmaları ve yüzey araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Çalışmalarda, öncelikli olarak kentin haritası çıkarılmış, ana yapıların bitki temizliği yapılmış ve özellikle kentin girişinde tüm ihtişamıyla ayakta duran Stadion’da, bu yıl üçüncü sezonu tamamlanan kazılar başlatılmıştır. Yüzey araştırmalarında kent merkezi ve çevresi taranmış, Göladası yerleşmesinde ise seramik örnekleri toplanmıştır. Stadion ve Tiyatro’nun 3D Laser Scanner ile halihazır çizimleri tamalanmış ve Stadion yapısının batı oturma sıraları ve ardındaki portiko ile teras duvarı topraktan arındırılarak restorasyona hazır hale getirilmiştir. Ayrıca kentte ve teritoryumunda yapılan yüzey aratırmalarında yeni bilimsel sonuçlara ulaşılmış, bu sonuçlar uluslararası nitelikte rapor ve makalelerle bilim dünyasına duyurulmuştur (H. A. Ekinci- Ş. Özüdoğru – E Dökü – G. Tiryaki, “Kibyra 2006 Kazı Çalışmaları”, ANMED 5, 2007, 22-28; H. A. Ekinci- Ş. Özüdoğru – E Dökü – G. Tiryaki, “Kibyra 2007 Kazı Çalışmaları”, ANMED 6, 2008, 35–41). Kazı ekibi üyelerinden Ş. Özüdoğru ve E. Dündar’ın unguentarium çalışmaları sonucunda bulunan mühürlerle, yerel üretim tespit edilmeye çalışılmış, ayrıca ithal ve ihraç malzeme üzerinde durulmuştur (Ş. Özüdoğru – E. Dündar, “Kibyra Geç Roma -Erken Doğu Roma Mühürlü Unguentariumları”, OLBA XV, 2007,145-178). Yine kazı ekibi üyelerinden Ç. Uygun – E. Dökü’nün yaptığı seramik çalışmalarında elde edilen önemli bulgulardan olan Kibyra üretimi kırmızı astarlı seramikler örnekleri, olası dağılım alanlarıyla birlikte tasniflenmiş ve yayınlanmıştır (Ç. Uygun- E. Dökü “Kibyra Yerel Kırmızın Astarlı Seramiklerinden Örnekler” Adalya XI 2008, 133–163). Kibyra kentinin bölgesel siyasi ve askeri güç olmasını sağlayan zenginliğinin en önemli nedeni, ticari karayollarına hakimiyeti ve bununla doğru orantılı olarak sanayileşmesidir. Dolayısıyla bu konu üzerinde özellikle 2009 sezonu kazılarında yapılan çalışmalar ve buluntular E. Dökü ve Ş. Özüdoğru tarafından yayınlanmıştır (E. DÖKÜ- Ş. ÖZÜDOĞRU “Kibyra Agorası ve Kibyra’daki Diğer Ticaret Yapıları” III. Ulusal Taş Sempozyumu- Geçmişten Geleceğe Ticaret Yapılarında Taş (2009) 51-58). Ayrıca Kibyra kazısında 2006 yılından 2009 yılına kadar geçen süreç içersinde yapılan çalışmalar, buluntular ve bunların bölge arkeolojisine katkıları E. Dökü tarafından tanıtılmıştır (F. Eray DÖKÜ “Kibyra Antik Kenti ve Stadion Kazıları” Gen. Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu 2009).
Kibyra Literatür:
- C.Texier, L’Asie Mineure, II. Cilt, 25. Bölüm (1862)
- George E. Bean, “Notes and inscriptions from the Cibyratis and Caralitis” Annual of the British School at Athens 51, 1956, 136-149.
- Daria de Bernardi Ferrero: Teatri classici in Asia Minore, 1: Cibyra, Selge, Hierapolis. Rom 1966.
- Rosalinde A. Kearsley, “A Leading Family of Cibyra and some Asiarchs of the First Century” Anatolian Studies 38, 1988, 43-46.
- S. S. Başer, “1988–89 Yılları Kibyra Kurtarma Kazıları”, Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 1990, 235–260.
- N. P. Milner, A. S. Hall “An Epigraphical Survey in the Kibyra-Olbasa Region” British Institute of Archaeology at Ankara Monograph No. 23 (1998).
- Dirk Erkelenz, “Zur Provinzzugehörigkeit Kibyras in der römischen Kaiserzeit” Epigraphica Anatolica 30,1998, 81-95.
- Th. Corsten “Kibyra 1995” AST 14.1, 1997, 63-72.
- Th. Corsten “Ein neues Buchstabenorakel aus Kibyra”, EpigrAnat 28, 1997, 41-49.
- Th. Corsten – G. H. R. Horsley – R. Kearsley, “Inscriptions from Kibyra in the Museum at Burdur/Turkey”, EpigrAnat 28, 1997, 53-56.
- Th. Corsten, “Kibyra 1996”, AST 15.1, 1998, 367-369.
- Th. Corsten – Th. Drew-Bear– M. Özsait “Forschungen in der Kibyratis”, EpigrAnat 30, 1998, 47-80.
- Th. Corsten, “Kibyra 1997”, AST 16.1, 1999,387-390;
- Th. Corsten, “Kibyra 1998”, AST 17.1, 2000, 215-216;
- Th. Corsten, “Kibyra 1999”, AST 18.1, 2001, 255-256;
- Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 7, 2001, 17;
- Th. Corsten, Die Inschriften von Kibyra I(2002).
- Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 8, 2002, 20.
- Th. Corsten, “Kibyra 2001”, AST 20.2,2003, 83-84;
- Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 9, 2003, 26-27;
- Th. Corsten, “Kibyra 2002”,AST 21.1, 2004, 229-234;
- Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 10, 2004, 22-23;
- Th. Corsten,“Kibyra 2003”, AST 22.1, 2005, 29-34; Th. Corsten, “Kibyratis in antiquity”, Anatolian Archaeology 11, 2005, 27-28;
- Th. Corsten, “Estates in Roman Asia Minor: the case of Kibyratis”, bk.: St. Mitchell – C. Katsari (ed.) Patterns in the Economy of Roman Asia Minor (2005) 1-51;
- Th. Corsten, “Kibyra 2004”, AST 23.1, 2006, 19-20.
- Kirsten A. Gay- Th. Corsten “Lycian tombs in the Kibyratis and the extend of Liycian culture” Anatolian Studies 56, 2006,47-60.
- Sarah Japp, “Die lokale Keramikproduktion von Kibyra” Rei Cretariae Romanae Fautores Acta 39, 2005, 237-241.
- H. A. Ekinci- Ş. Özüdoğru – E. Dökü – G. Tiryaki, “Kibyra 2006 Kazı Çalışmaları”, ANMED 5, 2007, 22-28.
- H. Ali Ekinci – F. Işık – H. İşkan, “Kibyra 2006 Yılı Çalışmaları”, 16. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 2008, 112.
- H. A. Ekinci- Ş. Özüdoğru – E. Dökü – G. Tiryaki, “Kibyra 2007 Kazı Çalışmaları”, ANMED 6, 2008, 35–41.
- H. A. Ekinci – Ş. Özüdoğru – E. Dökü, “Kibyra 2008 Yılı Kazı Çalışmaları”, ANMED 7, 2009, 32 – 39.
- Karabacak, V., Yönlü, Ö., Altunel, E., Dökü, E., Özüdoğru, Ş., Altınok, S. ve Yalçıner, C. Ç., 2008, Cibyra antik kentinde (Güneybatı Anadolu) arkeosismolojik ve jeomorfolojik gözlemler: Bölgenin aktif tektoniğine ait yeni veriler,ATAG-12 (Aktif Tektonik Araştırma Grubu 12. Çalıştayı), MTA, 13-15 Kasım 2008, Düzce.
- Ş. Özüdoğru – E. Dündar, “Kibyra Geç Roma -Erken Doğu Roma Mühürlü Unguentariumları”, OLBA XV, 2007,145-178.
- Ç. Uygun- E. Dökü “Kibyra Yerel Kırmızın Astarlı Seramiklerinden Örnekler” Adalya XI 2008, 133–163.
- Karabacak, V., Yönlü, Ö., Altunel, E., Özüdoğru, Ş., Dökü, E., Kıyak, N. G. and Altınok, S., 2009, Geological, geomorphological and archeoseismological observations along the Cibyra fault (SW Turkey) and their implications for the regional tectonic, EGU General Assembly 2009, Vienna, Austria, 19–24 April 2009.
- E. DÖKÜ- Ş. ÖZÜDOĞRU “Kibyra Agorası ve Kibyra’daki Diğer Ticaret Yapıları” III. Ulusal Taş Sempozyumu- Geçmişten Geleceğe Ticaret Yapılarında Taş (2009) 51-58
- H. A. Ekinci – Ş. Özüdoğru – E. Dökü, “Kibyra 2008 Yılı Kazı Çalışmaları”, ANMED 8, 2010 (Baskıda).
- F. Eray DÖKÜ “Kibyra Antik Kenti ve Stadion Kazıları” AKMED, Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu 2009, Antalya (Baskıda)
Uylupınar Literatür
- K. Dörtlük, “1975 Uylupınar Kazı Raporu”, TAD 24 -2, 1977, 9–32.
- S.Çokay – Kepçe, ‘‘ The Pottery from Burdur Uylupınar Necropolis’’, ADALYA XII, 2009, 29 – 76.